Antychryst i mega-odstępstwo

Fragment pochodzi z książki: Jonatana Dunkel "Apokalipsa: Ostatnie wydarzenia na ziemi w proroctwach Pisma Świętego". Zamówienia kierować na adres: Orion, skr. poczt. 39, 26-600 Radomsko.

NIEWIASTA I SMOK

¹"Potem wielki znak się ukazał na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu.

²A jest brzemienna. I woła cierpiąc bóle i męki rodzenia.

³I inny znak się ukazał na niebie: Oto wielki Smok barwy ognia, mający siedem głów i dziesięć rogów - a na głowach jego siedem diademów.

⁴I ogon jego zmiata trzecią część gwiazd nieba: I zrzucił je na ziemię. I stanął Smok przed mającą rodzić Niewiastą, ażeby, skoro porodzi, pożreć jej dziecię.

⁵I porodziła - Syna - Mężczyznę, który wszystkie narody będzie pasł rózgą żelazną. I zostało porwane jej Dziecię do Boga i do Jego tronu.

⁶A Niewiasta zbiegła na pustynię, gdzie miejsce ma przygotowane przez Boga, aby ją tam żywiono przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni." (Ap.12:1-6).

Niewiasta często symbolizuje w Piśmie Świętym lud Boży. Niewiasta czysta ilustruje kościół Boży (2Kor.11:2; Ef.5:21-23; Iz.54:5-6), zaś Nierządnica kościół odstępczy (Oz.2:1-13: Jer.3:6-10; Ez.16: Ap.17).

Słońce, w które jest przyobleczona symbolizuje sprawiedliwość Chrystusa - podstawę zbawienia w Starym i Nowym Testamencie (Mal.4:2 [3:20 BT]), zaś księżyc, który odbija światło słońca reprezentuje starotestamentowy system ceremonii, wskazujący na ofiarę Chrystusa (Hbr.10:1; Kol.2:16-17). Tym, który pasie narody rózgą żelazną jest Chrystus (Ap.19:15; Ps.2:7-9). Owa rózga to pasterska laska o dwóch końcach: zakręconym, aby pasterz mógł nim prowadzić i ratować owce oraz okutym żelazem, aby mógł bronić owce przed dzikim zwierzem. Apokalipsa ukazuje Pana Jezusa jako pasterza, który prowadzi i chroni swe owce.

Starotestamentowy kościół miał wydać na świat Mesjasza. Szatan próbował zabić Jezusa w dzieciństwie z nakazu króla Heroda, a potem z wyroku namiestnika Poncjusza Piłata. Obaj podlegali Imperium Rzymskiemu, za którego pogańską religią stał Szatan. Dlatego symbol Smoka w Apokalipsie odnosi się zarówno do Szatana (Ap.12:9), jak do pogańskiego Rzymu (Ap.12:4).

Od śmierci Chrystusa na Golgocie, wpływ Lucyfera ograniczony jest do ziemi, ale i tu "czasu ma niewiele" (Ap.12:12). Kres jego działalności przyniesie powtórne przyjście Chrystusa. Póki co, Szatan zwraca się przeciwko ludowi Bożemu, który stanowi dla niego jedyną przeszkodą w całkowitym zawładnięciu ziemią.

¹³"A kiedy ujrzał Smok, że został strącony na ziemię, począł ścigać Niewiastę, która porodziła Mężczyznę.

¹⁴ I dano Niewieście dwa skrzydła orła wielkiego, by na pustynię leciała na swoje miejsce, gdzie jest żywiona przez czas i czasy, i połowę czasu, z dala od Węża." (Ap.12:13-18).

Diabeł jest potężną istotą, ale nie tak potężną, jak książę Michał, z którym przegrał w niebie (Ap.12:7-12). Nie udało mu się nakłonić do grzechu Syna Bożego, gdy jako człowiek przyszedł na ziemię. Zwiódł pierwszego Adama i odebrał mu rządy na ziemi, ale utracił je za sprawą Drugiego Adama.

Ta porażka rozwścieczyła Szatana. Po zmartwychwstaniu Chrystusa całą swoją wściekłość skierował przeciwko Jego naśladowcom. Apokalipsa mówi: "Smok zawrzał gniewem na niewiastę i odszedł, aby podjąć walkę z resztą jej potomstwa, które strzeże przykazań Bożych i trwa przy świadectwie Jezusa" (Ap.12:17).

Smok, gdy nie udało mu się pokonać wczesnego kościoła krwawymi prześladowaniami pogańskiego Imperium Rzymskiego, wezwał sobie na pomoc dwóch "chrześcijańskich" sprzymierzeńców: Bestię z Morza i Bestię z Ziemi, o których mówi kolejny, trzynasty rozdział Apokalipsy.

ANTYCHRYST

Antychryst jest jedną z najbardziej intrygujących figur w proroctwach. Klucz do jego tożsamości zawiera sama nazwa. Słowo antychryst składa się z dwóch wyrazów: Chrystus oraz anti. Słowo anti ma w języku greckim dwa znaczenia: "w miejsce" lub "przeciwko".⁽¹⁾ Ujawnia ono strategię Lucyfera, która polega na stawianiu siebie w miejscu Chrystusa, aby skuteczniej walczyć przeciwko Niemu.

Na próżno by szukać antychrysta wśród państw, organizacji, religii czy systemów przeciwnych chrześcijaństwu. Już sama etymologia słowa antychryst wskazuje, że chodzi tu o instytucję chrześcijańską (Ap.13:8; 2Tes.2:4). Antychrystem jest odstępczy kościół, który działa w imieniu Jezusa, jak wilk w owczej skórze, dlatego Apokalipsa ukazuje go jako Bestię, która chce uchodzić za baranka.

Baranek i Bestia

BARANEK - Chrystus	BESTIA - Antychryst
1. Jezus przyjął chrzest w wodach Jordanu, po czym rozpoczął służbę, której wpływ jest do dziś widoczny na całej ziemi (Mt.3:16).	1. Bestia wychodzi z wody (Ap.13:1), która reprezentuje narody ziemi (Ap.17:15), po czym rozciąga wpływ na całą ziemię (Ap.13:3.7).
2. Mesjańska służba Jezusa trwała od chrztu do śmierci trzy i pół roku (Dn.9:27; J.2:13; 6:4; 13:1).⁽²⁾	2. Bestia posiadała władzę nad światem przez okres trzy i pół roku proroczego (Ap.12:14; 12:6; 13:5).
3. Chrystus umiera na krzyżu Golgoty, jako "baranek ofiarny". Mówiąc o tym Jan użył słowa "zabity", pochodzącego od greckiego słowa sphago (Ap.5:6; 13:8).	3. Bestia otrzymuje śmiertelny cios. Co znamienne, Jan także tutaj użył greckiego słowa, pochodzącego od sphago (Ap.13:3)
4. Pan Jezus zmartwychwstał trzeciego dnia (Ap.1:18). W rezultacie wiele osób przyjęło Go jako Mesjasza.	4. Śmiertelna rana Bestii także się zagoi, a wtedy cieszyć się będzie większym respektem niż przedtem (Ap.13:3).
5. Baranek Boży ma 7 rogów. Rogi reprezentują królestwa (Dn.7:24). Siódemka stanowi liczbę Bożej władzy nad ziemią, co podkreśla autorytet Chrystusa do rządów nad światem (Ap.5:6).	5. Bestia ma 10 rogów (Ap.13:1) reprezentujących spadkobierców kultury rzymskiej, która za ich pośrednictwem ogarnęła cały świat (Dn.7:24; Ap.16:14; 17:12).
6. Jezus powracając na ziemię ma "wiele diademów" na swej głowie (Ap.19:12).	6. Bestia ma na swych rogach "dziesięć diademów" (Ap.13:1).
7. Pan Jezus pragnie pozyskać "każdy naród, szczep, język i lud" świata, za pośrednictwem trójanielskiego poselstwa głoszonego w czasach końca przez Jego lud (Ap.14:6-12).	7. Bestia szuka władzy nad "każdym szczepem, ludem, językiem, i narodem (Ap.13:7), działając w czasach końca w demonicznej trójcy (Ap.16:13).
8. Imię Jezus posiada w języku greckim wartość liczbową równą 888, wskazującą na Jego zwycięstwo i zmartwychwstanie.	8. Antychryst ma imię o liczbie 666, wskazującej na totalne odstępstwo (Ap.13:17-18).
9. Pan Jezus otrzymuje moc, autorytet, i cześć, których jest godzien jako Stwórca i Zbawiciel (Ap.5:12-13; Kol.1:16).	9. Bestia otrzymuje od Smoka moc i władzę. Przypisuje sobie cześć i nakłania ludzi, aby oddali jej pokłon (Ap.13:4).
10. Gdy Chrystus przybywa powtórnie, "sądzi i walczy" odnosząc zwycięstwo nad niezbożnymi (Ap.19:11).	10. Bestia "wszczyna walkę ze świętymi" i odnosi sukces do czasu powrotu Chrystusa (Ap.13:7).

Bestia z Morza (Apokalipsa 13)

Po odejściu Chrystusa, diabeł zaatakował Jego naśladowców (Ap.12:13). Najpierw przyszły prześladowania za sprawą Rzymu pogańskiego, ale te przyczyniły się tylko do oczyszczenia i wzrostu chrześcijaństwa. Szatan zmienił więc taktykę.

Dwunasty rozdział Apokalipsy kończy się słowami, że Smok, aby podjąć walkę z Resztką, która jest potomstwem Niewiasty (kościoła Bożego) odszedł (Ap.12:17). Nie odszedł jednak po to, aby dać jej spokój, lecz aby przywołać na pomoc dwóch sojuszników.

Nowa taktyka Szatana polegała na skorumpowaniu chrześcijaństwa od wewnątrz. Jego pierwszy sojusznik to Bestia z Morza, która miała wprowadzić trwającą 1260 proroczych dni (lat ) teokrację (Ap.13:5). Drugi to Bestia z Ziemi, zwana też Fałszywym Prorokiem. Także ona ma zdecydowanie chrześcijańskie korzenie.

Smok uformuje religijno-ekonomiczno-polityczny system, którego spiritus movens stanowić będzie odstępcze chrześcijaństwo reprezentowane przez Bestię z Morza i Fałszywego Proroka. Razem utworzą fałszywą trójcę. Ze względu na swą zwodniczą, chrześcijańską atrapę ten ogólnoświatowy totalitarny sojusz czasów końca będzie większym wrogiem ludu Bożego, niż Rzym cezarów.

¹"I ujrzałem Bestię wychodzącą z morza, mającą dziesięć rogów i siedem głów, a na rogach jej dziesięć diademów, a na jej głowach imiona bluźniercze.

²Bestia którą widziałem podobna była do pantery, łapy jej - jakby niedźwiedzia, paszcza jej - jakby paszcza lwa. A Smok dał jej swą moc, swój tron i wielką władzę.

³I ujrzałem jedną z jej głów jakby śmiertelnie zranioną, a rana jej śmiertelna została uleczona. A cała ziemia w podziwie powiodła wzrokiem za Bestią;

⁴I pokłon oddali Smokowi, bo władzę dał Bestii. I Bestii pokłon oddali, mówiąc:

⁵Któż jest podobny do Bestii i któż potrafi rozpocząć z nią walkę? A dano jej usta mówiące wielkie rzeczy i bluźnierstwa i dano jej możność przetrwania czterdziestu dwu miesięcy.

⁶Zatem otworzyła swoje usta dla bluźnierstwa przeciwko Bogu, by bluźnić przeciwko Bogu, by bluźnić Jego imieniu i Jego przybytkowi, i mieszkańcom nieba.

⁷Potem dano jej wszcząć walkę ze świętymi i zwyciężać ich, i dano jej władzę nad każdym szczepem, ludem, językiem i narodem.

⁸Wszyscy mieszkańcy ziemi będą oddawać pokłon władcy, każdy, którego imię nie jest zapisane od założenia świata w księdze życia zabitego Baranka.

⁹Jeśli kto ma uszy, niechaj posłyszy!

¹⁰Jeśli kto jest przeznaczony do niewoli, do niewoli pójdzie; jeśli kto zabija mieczem, musi sam zginąć od miecza. Tu się okaże wytrwanie i wiara świętych." (Ap.13:1-10).

Bestia symbolizuje mocarstwo na usługach Szatana (Dn.7:23). Jej dziesięć rogów i siedem głów przypomina Smoka z poprzedniego rozdziału (Ap.12) oraz siódmy rozdział księgi Daniela, gdzie na głowie Smoka pojawia się Mały Róg, który reprezentuje religijno-polityczną instytucję o cechach antychrysta (Dn.7:25).

Bestia z Morza wyłania się z wód, które w proroctwach biblijnych symbolizują narody ziemi (Ap.17:15), zaś podburzające je wiatry to zbrojne konflikty (Jer.51:1.11). Fakt, że niemal wszystkie światowe mocarstwa powstały na skutek podbojów świadczy o adekwatności tej symboliki.

Bestia z Morza dziedziczy po czterech bestiach wymienionych w siódmym rozdziale księgi Daniela,⁽³⁾ ale jej "ojcem" jest Smok (Ap.13:2), który reprezentuje w Apokalipsie zarówno Szatana, jak pogański Rzym (Ap.12:3).⁽⁴⁾ Wskazuje to, że odstępcze chrześcijaństwo jest bezpośrednim sukcesorem Imperium Rzymskiego.

Symbolizuje instytucję religijną, gdyż odbiera religijną cześć (w.8), ale posiada również wpływ polityczny, na co wskazują insygnia władzy świeckiej, które są w jej posiadaniu: tron, korony (w.1-2), panowanie (w.7).

Wyrasta z "wody" (w.1), czyli z zaludnionych terenów świata (17:15), jako sukcesor czterech wielkich imperiów (w.2), ciesząc się wsparciem narodów.

Dochodzi do władzy po rozpadzie Imperium Rzymskiego, na co wskazuje między innymi położenie diademów (w.1; 12:3).

Dominuje nad światem chrześcijańskim do czasu otrzymania śmiertelnej rany (w.5), po zagojeniu której rozszerzy swój wpływ na całą ziemię (w.3).

Prześladuje lud Boży (w.7).

Bluźni i stawia siebie na równi z Bogiem (w.5).

Pragnie narzucić wszystkim ludziom znak swego autorytetu (w.17; 14:9).

Mały Róg (Daniel 7)

Prorok Daniel ukazał dzieje ludzkości w czterech sekwencjach, w każdej z nich dodając nowe szczegóły. Każda rozpoczyna się za jego życia i ukazuje panoramę dziejów, aż po koniec świata. Porównanie tych czterech sekwencji proroczych ze sobą pozwala upewnić się, co do znaczenia poszczególnych symboli.

Posługując się metaforą drapieżnych bestii Daniel zapowiedział wzlot i upadek czterech wielkich mocarstw: Babilonii, Persji, Grecji, Rzymu. Niektórzy pytają: Czemu nie wspomniał o takich dawnych potęgach, jak państwo Chińczyków, Inków czy Azteków? Odpowiedź jest prosta: Pismo Święte jest poświęcone historii ludu Bożego, dlatego mówi tylko o tych państwach, które wywarły bezpośredni i największy wpływ na jego losy, tak w czasach starotestamentowych, jak chrześcijańskich.

Cztery bestie w siódmym rozdziale Daniela

CZTERY BESTIE
Daniel 7:1-8	Daniel 7:15-20; 23-24.
¹W pierwszym roku króla babilońskiego Baltazara miał Daniel sen i zaniepokoiły go widziadła jego głowy na jego łożu. Następnie spisał on sen o następującej treści: ²Ujrzałem swoją wizję w nocy. Oto cztery wichry nieba wzburzyły wielkie morze.	¹⁵Ja, Daniel, popadłem z tego powodu w niepokój ducha, a widzenia mojej głowy przeraziły mnie. ¹⁶Zbliżyłem się do jednego ze stojących i zapytałem o właściwe znaczenie tego wszystkiego. On zaś odpowiedział i wyjaśnił znaczenie tego wszystkiego:
³Cztery ogromne bestie wyszły z morza, a jedna różniła się od drugiej.	¹⁷Te wielkie bestie w liczbie czterech - to czterech królów, którzy powstaną z ziemi. ¹⁸Królestwo jednak otrzymają święci Najwyższego, i będą posiadać królestwo na zawsze i na wieki wieków.
⁴Pierwsza była podobna do lwa i miała skrzydła orle. Patrzałem, a oto wyrwano jej skrzydła, ją zaś samą uniesiono w górę i postawiono jak człowieka na dwu nogach, dając jej ludzkie serce.
⁵A oto druga bestia, zupełnie inna, podobna do niedźwiedzia, z jednej strony podparta, a trzy żebra miała w paszczy między zębami. Mówiono do niej: Podnieś się! Pożeraj wiele mięsa!
⁶Potem patrzałem, a oto inna bestia podobna do pantery, mająca na swym grzbiecie cztery ptasie skrzydła. Bestia ta miała cztery głowy; jej to powierzono władzę.
⁷Następnie patrzałem i ujrzałem w nocnych widzeniach: a oto czwarta bestia, okropna i przerażająca, o nadzwyczajnej sile. Miała wielkie zęby z żelaza; pożerała i kruszyła, depcząc nogami to, co pozostawało. Różniła się od wszystkich poprzednich bestii i miała dziesięć rogów.	¹⁹Potem chciałem się upewnić co do czwartej bestii, odmiennej od pozostałych i nader strasznej, która miała zęby z żelaza i miedziane pazury, a pożerała, kruszyła i deptała nogami resztę; ²⁰oraz co do dziesięciu rogów na jej głowie. ²³Powiedział tak: Czwarta bestia - to czwarte królestwo, które będzie na ziemi, różne od wszystkich królestw; pochłonie ono całą ziemię, podepcze ją i zetrze. ²⁴Dziesięć zaś rogów - z tego królestwa powstanie dziesięciu królów.

Ostatnia bestia z opisanych w siódmym rozdziale Daniela, która przypominała żelaznego Smoka, reprezentowała Rzym. Miała na głowie dziesięć rogów, które zapowiadały rozpad Imperium Rzymskiego na niezależne państwa, które miały przejąć niektóre elementy jego kultury. Taki stan rzeczy miał dotrwać do czasów końca, którym Daniel, podobnie jak Apokalipsa, poświęcił najwięcej miejsca.

Rzymianie podbili cały basen Morza Śródziemnego. Ich żelaznej broni i dyscyplinie długo nikt nie mógł sprostać. Ich imperium rozpadło się dopiero w V wieku n.e. za sprawą dziesięciu barbarzyńskich plemion, które wdarły się i osiedliły w jego granicach, przejmując wiele elementów jego kultury. Narody te dały początek współczesnym państwom Europy:

1. Anglosasi (Anglia);

2. Alemani (Niemcy);

3. Burgundowie (Szwajcaria);

4. Frankowie (Francja);

5. Longobardowie (Włochy);

6. Swewowie (Portugalia);

7. Wizygoci (Hiszpania).

Spośród państw podzielonej Europy (dziesięć rogów) miał wyłonić się Mały Róg - intrygujący, odmienny i przewyższający je mocą. Za jego sprawą trzy z owych dziesięciu rogów (narodów) przestały istnieć.

8. Herulowie;

9. Wandalowie

10. Ostrogoci.

Mały Róg w siódmym rozdziale księgi Daniela

MAŁY RÓG (Dn.7:8.19-22.24-27)
⁸Gdy przypatrywałem się rogom, oto inny mały róg wyrósł między nimi i trzy spośród pierwszych rogów zostały przed nim wyrwane. Miał on oczy podobne do ludzkich oczu i usta, które mówiły wielkie rzeczy.	¹⁹Potem chciałem się upewnić co do czwartej bestii... ²⁰oraz co do dziesięciu rogów na jej głowie, i co do innego, przed którym, gdy wyrósł, upadły trzy tamte. Róg ten miał oczy i usta, wypowiadające wielkie rzeczy, i stawał się większy od swoich towarzyszy. ²¹Patrzałem i róg ten rozpoczął wojnę ze świętymi i zwyciężał ich, ²²aż przybył Przedwieczny i sąd zasiadł, a władzę dano Świętym Najwyższego, i aż nadszedł czas, by święci otrzymali królestwo.	²⁴Dziesięć zaś rogów - z tego królestwa powstanie dziesięciu królów, po nich zaś inny powstanie, odmienny od poprzednich, i obali trzech królów. ²⁵Będzie wypowiadał słowa przeciw Najwyższemu i wytracał Świętych Najwyższego, będzie zamierzał zmienić czasy i Prawo, a święci będą wydani w jego ręce aż do czasu, czasów, i połowy czasu. ²⁶Wtedy odbędzie się sąd i odbiorą mu władzę, by go zniszczyć i zniweczyć doszczętnie. ²⁷A panowanie i władzę, i wielkość królestw pod całym niebem otrzyma lud święty Najwyższego. Królestwo Jego będzie wiecznym królestwem; będą Mu służyły wszystkie moce i będą Mu uległe.

Prorok Daniel ukazuje antychrysta pod symbolem Małego Rogu, który podaje się za moc Bożą, lecz naucza ludzkich tradycji (Dn.8:11: 11:31), dokonuje zmiany w czasie wyznaczonym w Prawie Bożym (Dn.7:25) i odwraca uwagę ludzi od świątyni niebiańskiej, kierując ją na własną, ziemską liturgię (Dn.8:10-12).

Mały Róg wyrasta wśród dziesięciu narodów, które przyczyniły się do rozpadu Rzymu. Jego międzynarodowy debiut zbiega się więc z upadkiem Imperium Rzymskiego, a więc przypada na wczesne średniowiecze. Zapowiedź, że okaże się większy od owych dziesięciu wskazuje, że zdominuje państwa zachodniej Europy, zajmując miejsce dawnego Rzymu.

Jego dominacja nad nimi miała trwać 1260 proroczych dni, czyli lat (Dn.7:25; Ap.12:6.14). Okres ten występuje w proroctwach aż siedem razy! Świadczy to o jego wyjątkowym znaczeniu dla ich zrozumienia. Zwany jest: "czas, czasy, i pół czasu" (Ap.12:14.6),⁽⁵⁾ "42 miesiące" (gdy chodzi o wrogów ludu Bożego - zob. Ap.11:2; 13:5), "1260 dni" (gdy chodzi o prześladowany lud Boży - zob. Ap.11:3; 12:6). Zgodnie z biblijną zasadą "dzień za rok"⁽⁶⁾ chodzi o okres 1260 lat.

Identyfikacja symboli z księgi Daniela

IDENTYFIKACJA SYMBOLI	SYMBOLIKA KSIĘGI DANIELA
IDENTYFIKACJA SYMBOLI	DANIEL 2	DANIEL 7	DANIEL 8	DANIEL 11-12
BABILONIA (605-539	Głowa ze złota	Lew	-	-
MEDO-PERSJA (539-331)	Ramiona i piersi ze srebra	Niedźwiedź na dwóch łapach	Baran z dwoma rogami	Królowie perscy
GRECJA (331-168 p.n.e.)	Biodra z brązu	Pantera o czterech głowach i skrzydłach	Kozioł z czterema rogami	Król grecki, Podział jego królestwa
RZYM POGAŃSKI (168 p.n.e.-476 n.e.)	Nogi z żelaza	Bestia z żelaznymi zębami	Mały Róg	Król Północy
RZYM PAPIESKI I NARODY ŚWIATA	Stopy z żelaza i gliny	Dziesięć rogów i Mały Róg	Mały Róg	Król Północy
SĄD, POWTÓRNE PRZYJŚCIE CHRYSTUSA I NASTANIE KRÓLESTWA BOŻEGO	Zniszczenie ziemskich królestw; ustanowienie królestwa Bożego	Sąd nad sprawiedliwymi i nad Małym Rogiem; nastanie królestwa Bożego	Oczyszczenie świątyni niebiańskiej	Wielki ucisk; powrót Chrystusa; zmartwychwstanie

Antychryst symbolizowany jest w księdze Daniela zarówno jako wywyższający siebie Mały Róg (Dn.7-8), jak Król Północy.⁽⁷⁾ Najeżdża ziemię świętą (lud Boży), zmienia przykazania Boże, depcze prawdę o świątyni niebiańskiej, prześladuje wierzących, podaje się Chrystusa. Swoim opisem prorok Daniel nie zostawia cienia wątpliwości, że chodzi o instytucję chrześcijańską, która w miejsce Chrystusa, czci "boga twierdz", a więc siłę polityczną (Dn.11:31.36-38), wykonując dzieło antychrysta pod płaszczykiem chrześcijaństwa.

Wyłania się spośród dziesięciu rogów-państw (w.8) wyrosłych na terytorium Imperium Rzymskiego (w.19-20.24).

Różni się od pozostałych dziesięciu królestw (w.24).

Przyczynia się do upadku trzech z nich (w.8.20.24).

Prześladuje i wytraca prawdziwych wyznawców Chrystusa (w.25).

Zamierza zmienić Prawo Boże (w.25).

Wypowiada bluźnierstwa (w.25).

Dominuje w Europie przez 1260 lat (w.25), a dotrwa aż do czasu Sądu (w.26).

Syn Zatracenia (2 List do Tesaloniczan 2)

Podobieństwa między Małym Rogiem i Bestią z Morza nie są przypadkiem. Chodzi o tę samą moc. Apostoł Paweł personifikuje ją w "Synu Zatracenia" (gr. hyios apoleias). Tym zwrotem nawiązuje do Judasza Iskarioty, gdyż w Nowym Testamencie występuje ono tylko w odniesieniu do niego (J.17:12). Judasz, zgodnie z tradycją był wśród uczniów Jezusa najlepiej wykształcony, stąd powierzyli mu funkcję skarbnika. Apostoł Paweł czyni analogię między Judaszem a antychrystem, wskazując, że największe odstępstwo w chrześcijaństwie także wyjdzie ze strony przywódców o dużym autorytecie:

"¹W sprawie przyjścia Pana naszego Jezusa Chrystusa i naszego zgromadzenia się wokół Niego, prosimy was bracia, ²abyście się nie dali zbyt łatwo zachwiać w waszym rozumieniu... jakoby już nastawał dzień Pański. ³Niech was w żaden sposób nikt nie zwodzi, bo ten dzień nie nadejdzie, dopóki nie przyjdzie najpierw odstępstwo i nie objawi się człowiek grzechu, syn zatracenia, ⁴który się sprzeciwia i wynosi ponad wszystko, co nazywa się Bogiem lub tym, co odbiera cześć, tak że zasiądzie w świątyni Boga dowodząc, że sam jest Bogiem. ⁵Czy nie pamiętacie, jak mówiłem wam o tym, gdy wśród was przebywałem? ⁶Wiecie, co go teraz powstrzymuje, aby objawił się w swoim czasie. ⁷Albowiem już działa tajemnica bezbożności. Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje, ustąpi miejsca, ⁸wówczas ukaże się Niegodziwiec, którego Pan Jezus zgładzi tchnieniem swoich ust i wniwecz obróci samym objawieniem swego przyjścia. ⁹Pojawieniu się jego towarzyszyć będzie działanie szatana, z całą mocą, wśród znaków i fałszywych cudów." (2Tes.2:1-9).

Apostoł Paweł mówiąc o miejscu odstępstwa używa greckiego słowa naos, które zawsze odnosi do chrześcijan tworzących kościół Boży.⁽⁸⁾ Podobnie jak Daniel zapowiada, że odstępczy kościół odstąpi od Prawa Bożego (gr. anomia), ograbi Chrystusa z Jego pośredniczej roli w świątyni niebiańskiej (Hbr.8:1-2), a w miejsce Bożego planu zbawienie ustanowi własną liturgię.

Terminologia użyta przez apostoła Pawła w 2 Liście do Tesaloniczan nawiązuje bezpośrednio do księgi proroka Daniela, która kilkakrotnie zapowiada i opisuje antychrysta.⁽⁹⁾ Paweł podąża także za chronologią wydarzeń proroctw Daniela. W ten sposób koryguje poglądy współczesnych mu ekstremistów, którzy głosili natychmiastowy powrót Chrystusa (2Tes.2:2-3), przeoczając zapowiedzi Daniela i samego Jezusa, że najpierw dojdzie do wielkiego odstępstwa w chrześcijaństwie.

Apostoł Paweł, tak jak wcześniej Daniel, dowodzi że odstępstwo ujawni się w kościele Bożym w pełni, ale dopiero po upadku tego, kto w czasach apostolskich antychrysta powstrzymywał (2Tes.2:6). W roli tego ostatniego chrześcijanie w pierwszych wiekach jednomyślnie widzieli Imperium Rzymskie. Tertulian napisał około 200 roku: "Czyż to nie upadek Imperium Rzymskiego, które podzielone zostanie na dziesięć królestw, przyniesie Antychrysta?"⁽¹⁰⁾

Paweł przewidywał, że odstępstwo, widoczne w zarodku już w jego czasach, ujawni się w pełni dopiero, gdy Rzym pogański ustąpi chrześcijańskiemu, a na miejscu cezara zasiądzie zwierzchnik kościoła.

Odstępcza instytucja miała wynosić się ponad "wszystko, co nazywa się Bogiem lub tym, co odbiera cześć" (2Tes.2:4), co można rozumieć, że z jednej strony będzie ona zakazywać kultów pogańskich, a z drugiej przypisywać sobie cześć należną wyłącznie Bogu (2Tes.2:4). Słowa Pawła znów nawiązują tu do proroctwa Daniela o wywyższającym siebie Małym Rogu i Królu Północy. Obaj zginą nagle w ostatnich dniach (Dn.8:25; 11:45). Podobnie skończy Syn Zatracenia, który także zginie podczas paruzji (2Tes.2:8).

Antychryst pojawia się w pełni mocy po Imperium Rzymskim, działając aż do powtórnego przyjścia Chrystusa (2Tes.2:8). Jasno z tego wynika, że apostoł Paweł nie mógł mieć na myśli wyłącznie jednostki, którą w czasach końca posłuży się Szatan. Mówił o wpływowej instytucji chrześcijańskiej, której korzenie sięgają pierwszych wieków, w których istniało jeszcze Imperium Rzymskie.

Na podstawie proroctwa apostoła Pawła także możemy wyłonić siedem cech antychrysta:

Powoduje odstępstwo w chrześcijaństwie (w.3).

Wynosi się i domaga boskiej czci (w.4).

Zarządza kościołem chrześcijańskim (w.4).

Jego pełna moc ujawni się dopiero po czasie (w.6).

Dotrwa do powtórnego przyjścia Chrystusa (w.8).

Jego działalności towarzyszą fałszywe objawienia, znaki, i cuda (w.9).

Propaguje naukę zwaną w Biblii "tajemnicą bezbożności" (w.6-7).

MEGA-ODSTĘPSTWO

Zanim zidentyfikujemy instytucję symbolizowaną przez Mały Róg, Bestię z Morza i Syna Zatracenia, chciałbym mocno podkreślić, że antychrystem nie są indywidualni ludzie, toteż nie ma powodu, aby ktokolwiek czuł się urażony. Jest nim system religijny. Utożsamianie jego wyznawców z antychrystem byłoby rzeczą niewskazaną i nieuzasadnioną.⁽¹¹⁾

Wielu z tych, którzy znaleźli się pod wpływem tego systemu, włącznie ze służącymi w nim duchownymi nie zdaje sobie sprawy z głębi jego odstępstwa. Czy brak świadomości zwalnia z odpowiedzialności za swe przekonania? Obawiam się, że nie. Podczas sądu ludzie będą potępieni nie dlatego, że uwierzyli kłamstwu i z przekonaniem go bronili, ale dlatego, że mając sposobność nie uwierzyli prawdzie. Tylko umiłowanie prawdy chroni przed zwiedzeniem (2Tes.2:10-11).

Chrześcijanie mają głosić prawdę i ujawniać kłamstwa odstępczych systemów religijnych, aby ludzie mogli podjąć świadomą decyzję w tej sprawie (Ap.14:6-14; 18:1-4). Czyniąc to w sposób taktowny i z właściwych pobudek okazujemy miłość tym, którzy kroczą ku zgubie, nie zaś nienawiść, jak niektórzy sądzą. Prawdziwa miłość polega na szczerym przedstawieniu prawdy (1J.3:18; Ef.4:15), a nie na kompromisie i schlebianiu sobie w duchu niewłaściwie pojętego ekumenizmu.

* * *

W historii świata znajdziemy tylko jedną instytucję odpowiadającą wszystkim wymienionym w Biblii cechom antychrysta. Chrześcijańscy interpretatorzy proroctw od najwcześniejszych wieków identyfikowali ją z papieskim Rzymem.

Już w IX wieku Arnulf, arcybiskup Orleanu czy w XIII wieku Eberhard II, arcybiskup Salzburga widzieli w nim papiestwo.⁽¹²⁾ Bernard z Clairvaux w XII wieku, Franciszek z Asyżu w XIII wieku, Dante w XIV wieku, dominikanin Girolamo Savonarola w XV wieku wypowiadali się przeciw korupcji i zaangażowaniu papiestwa w gromadzenie dóbr i politykę, zamiast w głoszenie Słowa Bożego i pomoc potrzebującym.

Pogląd, że antychrystem jest średniowieczny system papieski utrzymywali najwybitniejsi teolodzy na przestrzeni dziejów (np. Kalwin, Luter, Zwingli, Melanchton, Cranmer, Tyndale, Knox, Bengel, Wesley, Whitefield, Spurgeon, Lloyd-Jones). Takiego zdania był też Izaak Newton, który spędził kilkadziesiąt lat życia badając proroctwa biblijne.⁽¹³⁾

Wszyscy ci wybitni badacze Pisma Świętego stosowali historyczną metodę interpretacji proroctw, według której sekwencje księgi Daniela i Apokalipsy ukazują historię ludu Bożego od czasów tych proroków po drugi adwent Chrystusa.

Proroctwa o antychryście długo były znane tylko tym, którzy mieli dostęp do nielicznych w średniowieczu kopii Pisma Świętego. Zmienił to wynalazek Gutenberga oraz Reformacja. Biblijne argumenty reformatorów były tak przekonywujące, że duchowni i zakonnicy tłumnie przechodzili na stronę Reformacji. Przykładowo, tak duża liczba rycerzy z zakonu Najświętszej Marii Panny przeszła na luteranizm, że militarna siła ich państwa, którego Polska nie potrafiła sobie poddać na przestrzeni wieków, osłabła w ciągu kilku miesięcy tak bardzo, że jego wielki mistrz Albrecht von Hohenzollern musiał błagać króla polskiego, żeby obrócił Prusy w świeckie lenno Korony, jego zaś uczynił dziedzicznym księciem, co Zygmunt Stary, na przyszłe nieszczęście Polski, uczynił.⁽¹⁴⁾

Reformatorzy tłumaczyli Pismo Święte na języki narodowe, wydając je w dużych nakładach. Wzrost wiedzy biblijnej przyczyniał się do ożywienia życia religijnego i większej znajomości proroctw, które demaskowały odstępstwa średniowiecznego kościoła. Papiestwo, aby ratować swój status, szukało alternatywnej wykładni tych proroctw. Zadanie to zlecono dwom wybitnym jezuickim doktorom teologii.

Pierwszy, Lois de Alcazar, posłużył się metodą preterystyczną. Według niej proroctwa Daniela o antychryście wypełniły się w działalności mało znaczącego króla Antiocha IV Epifanesa (175-163 p.n.e.). Proroctwa Apokalipsy odnosiły się według niego do czasów apostoła Jana. Pogląd ten akceptują do dziś szczególnie ci uczeni i teolodzy, którzy kwestionują natchnienie Pisma Świętego.⁽¹⁵⁾ Powód tego wyjaśnia biblista Merrill Tenney:

"Eskalacja znaczenia współczesnej szkoły preterystycznej nastąpiła dopiero w rezultacie wzrostu krytyki biblijnej. W związku z tym, że preteryzm może obejść się bez uznania elementu przepowiedni w proroctwach, a nawet bez wiary w natchnienie Biblii, metoda ta pozwala traktować Apokalipsę jako zwykły dokument historyczny, zawierający eschatologiczne koncepty, które dominowały w czasie jej powstawania."⁽¹⁶⁾

Drugi z jezuitów, Francisco de Ribera z Salamanki, zastosował metodę futurystyczną, odnosząc proroctwa o antychryście do osobnika, który pojawi się w czasach końca, aby wprowadzić ludzkość w trzy i pół roku chaosu i ucisku.⁽¹⁷⁾ Umiejętnie manipulując dziewiątym rozdziałem księgi Daniela, który zapowiada rok wystąpienia Chrystusa, Jego trzy i pół roczną służbę, śmierć w połowie ostatniego tygodnia lat oraz koniec czasu łaski dla Izraela, jako narodu wybranego, Ribera odniósł ten wspaniały mesjański tekst do antychrysta. Jego rozprawę rozesłano do wielu europejskich uczelni, ale nie spotkała się z zainteresowaniem Reformatorów. Wiedzieli oni, że prawdziwym celem obu (wykluczających się wzajemnie) prac hiszpańskich jezuitów jest obalenie interpretacji proroctw o antychryście zorientowanych na papiestwo.

W dwa wieki później Edward Irving, zafascynowany futurystyczną interpretacją Ribery, przetłumaczył jego rozprawę na angielski. Zainteresował nią między innymi Irlandczyka imieniem John Darby, który rozpropagował jej tezy w USA. Tak dowiedział się o nich Cyrus Scofield, którego komentarz oparty na tej metodzie stał się w XX wieku autorytetem dla większości protestantów w USA. To zaś tłumaczy, dlaczego wielu z nich odwróciło się od zrozumienia proroctw o antychryście jakie mieli Reformatorzy, oraz wyjaśnia ich osobliwe poglądy odnośnie czasów końca. Teolog George Ladd tak charakteryzuje metodę futurystyczną:

"W 1590 roku Ribera opublikował komentarz do Apokalipsy, napisany przeciwko dominującemu wśród protestantów poglądowi, że Antychrystem jest papiestwo. Ribera, zamiast do całej historii kościoła, odniósł Apokalipsę - z wyjątkiem kilku pierwszych rozdziałów - do czasów końca. Antychryst ma być pojedynczą złą osobą, która zostanie przyjęta przez Żydów, odbuduje Jerozolimę, zwróci się przeciwko chrześcijaństwu, zaprze się Chrystusa, będzie prześladował kościół i pozostanie przy władzy przez trzy i pół roku."⁽¹⁸⁾

Obie powyższe interpretacje zawierają elementy prawdy, gdyż niektóre fragmenty Apokalipsy odnosiły się do czasów apostolskich, a więc do przeszłości, a inne do czasów przed nami, a więc do przyszłości. Niestety, obie zawierają też poważne mankamenty, które dyskwalifikują je, jako wiarygodne metody interpretacji proroctw Apokalipsy.

Stanowisko Ribery, że proroctwa o antychryście dotyczą wyłącznie osoby, która pojawi się w dniach końca (futuryzm), zaprzecza natchnionym słowom apostoła Jana: "A słyszeliście, że ma przyjść antychryst, ale oto już teraz wielu antychrystów powstało" (1J.2:18). Jan nie odnosi terminu "antychryst" do jednej osoby, lecz do każdej osoby lub instytucji, która pożąda pozycji Chrystusa. Apostoł Paweł także napisał, że już w jego czasach istniała moc, która miała ujawnić pełnię swego odstępstwa po upadku Imperium Rzymskiego (2Tes.2:7). Skoro zalążki odstępstwa istniały już w I wieku, proroctwa o antychryście nie mogły odnosić się tylko do osobnika, który dopiero nadejdzie czy też do Rosji, która wówczas nie istniała, choć i takie interpretacje pokutują dziś wśród zwolenników futuryzmu.

Z kolei pogląd Alcazara, że proroctwa o antychryście z księgi Daniela dotyczą Antiocha IV Epifanesa (preteryzm), ignoruje fakt, że Pan Jezus traktował Daniela jako proroka, odnosząc jego słowa do przyszłości, a nie do przeszłości, jako wypełnione już w osobie zmarłego dwa wieki wcześniej Antiocha Epifanesa.⁽¹⁹⁾ Pan Jezus powiedział: "Ujrzycie 'ohydę spustoszenia', o której mówi prorok Daniel" (Mt.24:15). Metoda preterystyczna ignoruje też zapowiedź Jezusa otwierającą Apokalipsę, według której proroctwa tej księgi odnoszą się także do czasów przyszłych (Ap.1:19; 4:1).

Dr Kenneth Strand wykazał, że preterystyczne zastosowanie apokaliptycznych proroctw (szczególnie tych z rozdziałów trzynastego i siedemnastego) do pogańskiego Rzymu czy poszczególnych cesarzy rzymskich jest w praktyce nie do utrzymania.⁽²⁰⁾ Wcześniejsi chrześcijańscy badacze Pisma Świętego (tzw. Ojcowie Kościoła), jak Ireneusz, Tertulian, Hieronim byli przekonani, że proroctwa o antychryście wypełnią się dopiero po upadku Imperium Rzymskiego. Ani jeden (!) nie uważał, żeby Neron czy inny cesarz był wypełnieniem apokaliptycznych proroctw o antychryście, jak dziś wierzą zwolennicy metody preterystycznej.

Oprócz preteryzmu i futuryzmu wymienić można jeszcze dwie szkoły interpretacji proroctw: idealistyczną i historyczną. Pierwsza sugeruje, że księgi Daniela i Apokalipsy zawierają uniwersalne prawdy, które mają znaleźć zastosowanie w życiu wierzących w każdym czasie. Jest to prawdą, dlatego czytając je musimy dojrzeć i zastosować w swym życiu zawarte w nich ponadczasowe prawdy, zamiast koncentrować się jedynie na znaczeniu symboli. Z drugiej strony, podejście to ignoruje kilka klarownych wskazówek w samym tekście, że niektóre fragmenty odnosiły się specyficznie do wczesnego okresu, inne do czasów późniejszych, a jeszcze inne tylko do czasów końca.

Metoda historyczna sugeruje, że kolejne sekwencje księgi Daniela zapowiadają losy ludu Bożego od czasów Daniela po czasy końca, zaś podobne sekwencje w Apokalipsie opisują dzieje kościoła Bożego od czasów apostoła Jana aż po powtórne przyjście Chrystusa. Metodę tę stosowali w odniesieniu do antychrysta wczesnochrześcijańscy Ojcowie Kościoła,⁽²¹⁾ reformatorzy oraz wszyscy znamienitsi badacze proroctw do czasów kontrreformacji.⁽²²⁾

PRZYPISY:

1. A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, red. William F. Arndt, F. Wilbur Gingrich, tłum. Walter Bauer, The University of Chicago Press: Chicago, 1979, s.73.

2. Ewangelia Jana wspomina o trzech świętach Paschy w ciągu publicznej służby Jezusa, co sugeruje że trwała ona ponad trzy lata. Prorok Daniel zapowiedział pojawienie się Mesjasza po 483 latach (69 tygodni) od wydania dekretu o odbudowie Jerozolimy w 457 roku p.n.e. Okres ten upłynął na jesieni 27 roku, zaś Jezus został ukrzyżowany trzy i pół roku później, wiosną 31 roku n.e.

3. Zob. Gregory K. Beale, The Use of Daniel in Jewish Apocalyptic Literature and in the Revelation of St. John, New York: University Press of America, 1984, s. 247.

4. Diabeł posłużył się Herodem, który był władcą nominowanym przez Rzym i zależnym od niego, aby zabić Jezusa wkrótce po narodzinach, a później namiestnikiem rzymskim Poncjuszem Piłatem.

5. Aramejskie słowo iddan tłumaczone w księdze Daniela jako "czas" oznacza także "rok" (Dn.7:25). Język aramejski ma liczbę podwójną, stąd wiemy, że "czas, czasy i pół czasu" to trzy i pół czasu, czyli roku. Potwierdza to apostoł Jan, używając wymiennie zwrotów: "tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni" (Ap.12:6) oraz "czas, i czasy, i połowę czasu" (Ap.12:14).

6. Zob. LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers, Washington, D.C.: Review and Herald, 1948, 4 t. passim.

7. Mały Róg i Król Północy odnoszą się do tej samej mocy (zob. Dn.7:25; 8:10-13; 11:31; 12:11). Król Północy uzurpuje moc Bożą (Dn.11:36-37), tak jak Mały Róg, który występuje przeciw Mesjaszowi (Dn.8:10-11.25). Król Północy bezcześci świątynię Bożą i wstrzymuje codzienną ofiarę, stawiając w tym miejscu ohydę spustoszenia (Dn.11:31), tak jak Mały Róg (Dn.8:11-12). Król Północy chce zapanować nad symboliczną Ziemią Obiecaną i zniszczyć lud Boży (Dn.11:16.28-30), tak jak to czyni Mały Róg (Dn.8:9.24; 7:25). Moc, którą reprezentują pojawia się po Imperium Rzymskim i dotrwa do powtórnego przyjścia Chrystusa, kiedy zginie nagłą śmiercią (Dn.11:45; 8:25; 2:45).

8. Apostoł Paweł nigdzie nie posługuje się zwrotem naos wobec świątyni jerozolimskiej, gdyż zapewne był przekonany, iż Bóg ma swą świątynię wśród chrześcijan (1Kor.3:16-17; 2Kor.6:16; Ef.2:19-21).

9. Dn.7:25-26; 8:11-13.23-25; 11:31.36-39.45.

10. Tertulian, O zmartwychwstaniu ciał, 24.

11. Opisane w Apokalipsie zniszczenie duchowego Babilonu, którego integralną część stanowi Bestia z Morza nie jest równoznaczne ze zniszczeniem niezbożnych, którzy mieli z nim bliskie związki (Ap.18). Potwierdza to, że termin "Babilon" odnosi się do systemu i jego odstępczych nauk, nie zaś do całego niepobożnego świata, czy też wszystkich ludzi znajdujących się pod jego wpływem.

12. LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers, Washington, D.C.: Review and Herald, 1948, t. 1, s. 628, 796-806.

13. Rezultatem 42 lat studiów Izaaka Newtona nad proroctwami Biblii była książka Observations Upon the Prophecies of Daniel and the Apocalipse of St. John, London: J. Darby, T. Browne, 1733.

14. Norman Davies, Boże Igrzysko: Historia Polski, Kraków: Wydawnictwo ZNAK, 1999, s. 149.

15. Sceptycyzm wobec natchnienia księgi Daniela opiera się na trudnym już dziś do utrzymania założeniu uczonych reprezentujących poglądy XVIII/XIX-wiecznej szkoły redukcjonistyczno-krytycznej, twierdzącej, że księga Daniela powstała w II wieku p.n.e., a nie znacznie wcześniej, jak dowodzą nowsze odkrycia lingwistyczne i archeologiczne, włącznie z kilkoma starożytnymi kopiami tej księgi znad Morza Martwego. O trudności tego zadania profesor Gerhard Hasel napisał: "Oznacza to, że ci uczeni musieliby zademonstrować, że zaledwie 40-50 lat wystarczyłoby dla wszystkich redakcyjnych procesów potrzebnych - według ich redukcjonistyczno-krytycznych teorii - aby ta księga została rozwinięta do swej obecnej formy i weszła do kanonu." (Journal of the Adventist Theological Society t. 1, nr. 2 (1990): 41).

16. Merrill C. Tenney, Interpreting Revelation, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1957, s. 136.

17. Francisco de Ribera, In Sacram Beati Johannis Apostoli et Ewangelistae Apocalypsim Commentarii. Cum quinque indicibus, Salamanca, 1590.

18. George Eldon Ladd, The Blessed Hope, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1956, s. 37-38.

19. Antioch IV Epifanes zbezcześcił świątynię Bożą w Jerozolimie, a także prześladował Izrael. Mimo tych podobieństw jego osoba nie odpowiada cechom Małego Rogu z siódmego rozdziału Daniela. Po pierwsze Mały Róg wyrasta na głowie czwartego mocarstwa, którym jest Rzym, a nie Grecja, zaś Epifanes wywodził się z greckiej dynastii Seleukidów. Mały Róg powstał po dziesięciu królestwach i działał wraz z nimi, zaś Antioch był ósmym królem w swej dynastii. Antioch nie był "większy" od swoich poprzedników (Dn.9:20), przeciwnie, posiadał mniejsze znaczenie, niż jego ojciec Antioch Wielki. Epifanes nie działał na niekorzyść ludu Bożego przez trzy i pół roku. Jego działalność trwała trzy lata i dziesięć dni (1 Machabejska 1:54-59; 4:52-54) od 15 miesiąca Chislew w 168 roku p.n.e. po 25 tego miesiąca w 165 roku p.n.e. Wreszcie, mocarstwo greckie ustąpiło Imperium Rzymskiemu, a nie wiecznemu królestwu Chrystusa, które według księgi Daniela ma "zniszczyć i zniweczyć doszczętnie" Mały Róg (Dn.7:26).

20. Symposium on Revelation - Book II, red. Frank. B. Holbrook, Silver Spring, Maryland: Biblical Research Institute, 1992, s. 177-207.

21. Np. Ireneusz czy Hipolit (zob. J. Barton Payne, The Imminent Appearing of Christ, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1962, s. 30.

22. LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers, Washington, D.C.: Review and Herald, 1948, t. 1-2.