Fragment pochodzi z książki: Jonatana Dunkel "Apokalipsa: Ostatnie wydarzenia na ziemi w proroctwach Pisma Świętego". Zamówienia kierować na adres: Orion, skr. poczt. 39, 26-600 Radomsko.

Jak doszło do tego, że większość wierzących święci niedzielę? Nie było tak zawsze. Adam i Ewa święcili sobotę, podobnie Abraham, Mojżesz, Dawid, Jan Chrzciciel, Józef i Maria, Piotr i Paweł. W tym dniu Jezus nie pracował, lecz był w kościele (Łk.4:16).

Chrystus nieraz sprzeciwił się tradycjom jakimi obciążono sabat, ale święcił go zgodnie z przykazaniem (Łk.4:16). Czyniąc tak, Ten który jest doskonałym przykładem życia w "nowym przymierzu, potwierdził że Bóg uczynił ten dzień błogosławieństwem dla całej ludzkości (Rdz.2:2-3; Mk.2:27).

Czy Jezus zapomniałby powiadomić swoich uczniów o przeniesieniu świętości sabatu na niedzielę, gdyby należało wprowadzić taką zmianę? Taka poprawka w Prawie Bożym byłaby najpoważniejszą zmianą w dziejach wszechświata!

Bóg spisał Dekalog własnym palcem, gdyż reprezentuje on niezmienność Jego charakteru! Jezus nie zapowiedział żadnej zmiany w nim. Przeciwnie, podkreślił, że ani jedna kreska nie może przeminąć w Prawie. Użył eufemizmu "dopóki niebo i ziemia nie przeminą", który oznaczał "nigdy".

"Nie sądźcie, że przyszedłem znieść prawo albo proroków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić. Zaprawdę powiadam wam: Dopóki niebo i ziemia nie przeminą, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż się wszystko spełni." (Mt.5:17-18).

Zamiast tego, Jezus powiedział swoim uczniom: "Módlcie się tylko, aby ucieczka wasza nie wypadła zimą albo w sabat" (Mt.24:20). Nie chciał, aby musieli uciekać z oblężonej Jerozolimy w zimie lub w dniu nabożeństwa. Jego słowa były odpowiedzią na pytanie uczniów, jak rozpoznać, że nadchodzi czas zburzenia świątyni i końca świata (Mt.24:2-3). Sądzili bowiem, że te wydarzenia nastąpią w tym samym czasie. Pan Jezus nie wyprowadził ich z błędu, omawiając znaki poprzedzające oba te wydarzenia. Jak sprawozdaje historyk kościoła Euzebiusz z Cezarei, chrześcijanie wyszli z Jerozolimy, zanim rzymska armia na dobre otoczyła miasto w 70 roku n.e. Dzięki temu uniknęli tragicznego losu setek tysięcy Żydów, którzy szukali schronienia w Jerozolimie. Słowa Jezusa są aktualne dla chrześcijan w czasach końca, gdyż ta historia powtórzy się jeszcze raz, ale na ogólnoświatową skalę. Zachęcając do modlitwy, aby ucieczka przed prześladowaniami nie wypadła zimą lub w sabat, Pan Jezus stwierdził, że zarówno w 40 lat po Jego śmierci (w roku 70 n.e.), jak w czasach końca chrześcijanie powinni święcić siódmy dzień tygodnia.

Czy apostołowie zmienili coś w Prawie Bożym? Profesor Albert E. Waffle napisał: "Jak daleko sięgają zapisy nie ma żadnych dowodów, aby apostołowie wydali jakieś polecenie w sprawie zastąpienia święcenia soboty - siódmego dnia tygodnia - przez święcenie pierwszego dnia tygodnia."⁽¹⁾

Dzieje Apostolskie sprawozdają, że apostołowie święcili sabat zarówno wśród chrześcijan pochodzenia żydowskiego, jak pogańskiego (Dz.13:14.42-48; 17:1-4; 18:4). Paweł i Barnaba "z Perge powędrowali dalej i dotarli do Antiochii Pizydyjskiej. A w dzień sabatu weszli do synagogi i usiedli" (Dz.13:14). Wielu Żydów było niezadowolonych, gdy Paweł mówił o Chrystusie, natomiast poganie prosili "ich, aby w następny sabat opowiedzieli im znowu o tych sprawach" (Dz.13:42). Była to sposobność, aby zachęcić pogan do święcenia niedzieli, gdyby apostołowie uważali, że niedziela powinna zająć miejsce soboty, jako dzień nabożeństwa. Paweł mógł poprosić ich, aby przyszli posłuchać kazania w niedzielę. Zamiast tego, czytamy, że "w następny sabat zebrało się prawie całe miasto, aby słuchać Słowa Bożego" (Dz.13:44) i "poganie radowali się i wielbili Słowo Pańskie" (Dz.13:48). Historycy stwierdzają, że chrześcijanie jeszcze przez wiele lat, a nawet wieków "obchodzili sabat regularnie".⁽²⁾

Nowy Testament nie daje podstaw do zmiany przykazania sobotniego ani nie zawiera żadnego nakazu święcenia niedzieli. Natomiast, zarówno prorok Daniel, jak apostoł Paweł zapowiedzieli odstępstwo w chrześcijaństwie wymierzone właśnie przeciwko przykazaniom Bożym (Dn.7:25; 2Tes.2). W Dziejach Apostolskich czytamy, że odstępstwo miało wyjść z grona biskupów kościoła (Dz.20:28-31).

Zaczęło się niewinnie. Sykstus, biskup rzymski około 135 roku n.e. nakazał uczcić zmartwychwstanie Chrystusa w niedzielę wielkanocną, zamiast 14 Nisan (przypadającego na różne dni tygodnia). Chodziło o odcięcie się od Żydów, gdyż na ten dzień przypadało święto Paschy. W 200 roku biskup rzymski Wiktor uczynił święcenie wielkanocnej niedzieli obowiązkiem.⁽³⁾ Papież Sylwester (314-335) nakazał w sobotę post, zaś Innocenty (401-417) uczynił go obowiązkiem.⁽⁴⁾ Kolejni papieże zaniżali wartość sabatu, wywyższając w jego miejsce niedzielę.

Pierwsze kościelne prawo niedzielne przeforsowała rzymska delegacja podczas synodu przywódców chrześcijańskich w Laodycei w 364 roku. W kanonie 29 tego prawa czytamy: "Chrześcijanie nie powinni judaizować i próżnować w sobotę, lecz pracować; natomiast dzień Pański [niedzielę] powinni uhonorować i będąc chrześcijanami, jeśli możliwe, nie pracować tego dnia. Jeśli zaś będą judaizować, należy ich odsunąć od Chrystusa."⁽⁵⁾

Jakby w odpowiedzi na to, biskup Atanazy Wielki (296-373) napisał w IV wieku n.e.: "W dzień sabatu spotykamy się razem, nie dlatego, żebyśmy byli pod wpływem judaizmu, gdyż nie zachowujemy fałszywych sabatów, lecz spotykamy się, aby w sabat wielbić Jezusa, który jest Panem sabatu."⁽⁶⁾

Jako pierwsi odstąpili od sabatu chrześcijanie w Rzymie,⁽⁷⁾ do czego przyczynił się fakt, iż tamtejszy kościół składał się głównie z chrześcijan nawróconych z pogaństwa (Rz.11:13). Doszło do tego zapewne już w 135 roku, kiedy Żydzi stali się przedmiotem prześladowań w całym Imperium Rzymskim na skutek powstania przeciwko Rzymowi. Wielu chrześcijan, aby uniknąć prześladowań przez asocjację z Żydami, odcinało się od wszystkiego co judejskie, w tym od sabatu.

W II wieku n.e. kult słońca (Sol Invictus) zdominował Imperium Rzymskie, wyciskając piętno na myśl, a nawet architekturę chrześcijańską. Ojcowie Kościoła często karcą chrześcijan w pierwszych wiekach za oddawanie czci słońcu. Budynków kościoła nie stawia się jak synagogi zwrócone ku świątyni jerozolimskiej (która była obrócona ku zachodowi, aby wchodzący miał tył zwrócony ku czczonemu przez pogan słońcu), lecz zaczęto je zwracać ku wschodowi słońca.

Poprzez kompromisy ze światem rzymskim chrześcijanie pragnęli odciąć się od prześladowanych Żydów, a zarazem przybliżyć do czczących słońce pogan. W II wieku n.e. dzień poświęcony słońcu stał się pierwszym i najważniejszym dniem tygodnia w Imperium Rzymskim. Znalazło to w kościele rzymskim odzwierciedlenie w przesunięciu dnia nabożeństwa i odpoczynku z soboty na dzień słońca (łac. dies Solis) do czego nawiązuje jego nazwa w niektórych językach (ang. Sunday, niem. Sonntag). Później przemianowano na Boże Narodzenie, także doroczne święto ku czci boga Sol Invictus, które przypadało na 25 grudnia.

Historyk kościoła Sokrates Scholastyk napisał w V wieku n.e.: "Mimo, że wszystkie kościoły na całym świecie mają nabożeństwo co tydzień w sabat, to chrześcijanie w Aleksandrii i Rzymie, na podstawie jakiejś starodawnej tradycji, zaprzestali tego."⁽⁸⁾

Tą tradycją były kulty słoneczne, szczególnie mitraizm, który w pierwszych wiekach był największym rywalem chrześcijaństwa. Historyk Franz Cumont pisze, że wyznawcy Mitry "święcili także niedzielę oraz 25 grudnia, jako dzień narodzin Słońca".⁽⁹⁾ Historyk Arthur Weigall w książce The Paganism in Our Christianity (Pogaństwo w naszym chrześcijaństwie) napisał: "Ale jako święto słońca, niedziela była dniem poświęconym Mitrze. Warto zauważyć, że skoro Mitrę nazywano Dominus, czyli 'Pan', niedziela musiała być 'Dniem Pańskim' na długo przez czasami chrześcijańskimi."⁽¹⁰⁾

Pomimo wpływu kultów słonecznych i zaniżania wartości soboty przez kolejnych papieży, wielu chrześcijan wciąż uważało sabat za dzień odpoczynku i nabożeństwa. Potwierdza to historyk Sozomen, który napisał w 440 roku n.e. (V wiek!): "W Konstantynopolu ludzie zbierają się razem zarówno w dzień sabatu, jak pierwszego dnia tygodnia, ale zwyczaju tego nie przestrzega się w Rzymie czy Aleksandrii."⁽¹¹⁾

Pierwsze świeckie prawo niedzielne wydał cesarz Konstantyn 7 marca 321 roku. Brzmiało tak: "W czcigodny dzień Słońca [venerabili die Solis], niech urzędnicy i mieszkańcy miast wypoczywają, zaś wszystkie sklepy i warsztaty niech będą pozamykane. Na wsi jednak osoby zajmujące się rolnictwem mogą swobodnie kontynuować swoje zajęcia."⁽¹²⁾

Wybitny znawca starożytności, profesor Aleksander Krawczuk, trafnie zauważył: "Można rzec bez przesady, że edykt Konstantyna obowiązuje w większości krajów świata aż po dzień dzisiejszy; ów bowiem 'dies Solis' to oczywiście nasza niedziela."⁽¹³⁾

W 538 roku, podczas synodu w Orleanie, kościół rzymski wydał bardziej rygorystyczne prawo niedzielne, niż edykt Konstantyna z 321 roku. W kanonie 28 uchwalonym przez ten synod czytamy, że nawet "prace wiejskie mają być zaprzestane, aby nic nie mogło przeszkodzić ludziom w uczęszczaniu do kościoła."⁽¹⁴⁾

Papież Grzegorz I (590-604) nakazał represje wobec chrześcijan święcących sobotę, których było wówczas wielu. Znali go celtyccy chrześcijanie, zapewne od początków II wieku, gdy Ewangelia dotarła na Wyspy Brytyjskie. Wiemy, że święcili sobotę w czasach wielkiego chrześcijańskiego misjonarza Kolumby w VI, aż po podbój Wysp Brytyjskich przez Normandów w XI wieku.⁽¹⁵⁾ W Walii była ona święcona jeszcze w XII wieku, gdy w St. David zasiadł po raz pierwszy biskup posłany z Rzymu, choć wtedy wielu walijskich chrześcijan wolało wybrać ustronne życie, niż jego nakazy.⁽¹⁶⁾ Zapiski soboru w Bergen wskazują, że sobota była święcona przez chrześcijan na niektórych terenach jeszcze w XV wieku:

"Doniesiono nam, że pewni ludzie w różnych częściach królestwa przyjęli i święcą sobotę. Prawo kościelne surowo zakazuje święcenie jakiegokolwiek dnia, z wyjątkiem tych wyznaczonych przez papieża, arcybiskupa czy biskupów. Święcenie soboty jest niedopuszczalne. Dlatego polecamy wszystkim przyjaciołom Boga w całej Norwegii, którzy pragną być posłuszni świętemu kościołowi, aby zaprzestali święcenia soboty, zaś wszystkim pozostałym zakazujemy święcenia soboty pod groźbą surowych kar."⁽¹⁷⁾

Sabat święciło wielu waldensów i anabaptystów, a za ich pośrednictwem liczni chrześcijanie na terenie Czech, Moraw, Słowacji i Śląska.^(18)(19) Musiało to być dość znaczące zjawisko w Europie, skoro "sobór florencki w roku 1441 wydał formalny zakaz obchodzenia soboty, jako dnia świętego."⁽²⁰⁾

Wiele zawdzięczamy XVI-wiecznej Reformacji, która przywróciła chrześcijaństwu liczne prawdy biblijne. Niestety, sabat nie był jedną z nich, co być może przeszkodziło jej odnieść pełniejszy sukces.

Do debaty z Lutrem papiestwo wezwało doświadczonego teologa dr Ecka. Dyskusja toczyła się wokół autorytetu Pisma Świętego. Luter twierdził, że kościół nie może stać ponad Biblią, zaś Eck, broniący teologii rzymskiej, utrzymywał że w przypadku sprzeczności z Biblią ostatnie słowo ma Rzym. Argumentował, uderzając w słabe ogniwo Reformacji: "Kościół przeniósł święto z soboty na niedzielę, swoją własną mocą, na co wy nie macie wsparcia Pisma Świętego."⁽²¹⁾

Dr Eck obnażył niekonsekwencję protestantów, którzy w przeciwieństwie do kościoła rzymskiego twierdzili, że kierują się zasadą sola Scriptura ("tylko Biblia"), według której każda doktryna musi opierać się wyłącznie na Biblii.⁽²²⁾ Święcenie niedzieli do biblijnych praktyk nie należy. Jeden z duchownych katolickich słusznie napisał:

"Jeśli szukasz w Biblii potwierdzenia dla święcenia tego dnia, nie znajdziesz go tam. Dobrze jest przypomnieć kalwinom, metodystom, baptystom, i innym chrześcijanom, którzy znaleźli się poza Matką Kościołem, że Biblia nie wspiera ich nigdzie w sprawie święcenia niedzieli. Adwentyści Dnia Siódmego są jedynymi protestantami, którzy poprawnie rozumieją termin "sabat", gdyż jako dzień odpoczynku święcą siódmy dzień tygodnia, a nie pierwszy."⁽²³⁾

Biblia przestrzega przed jakąkolwiek zmianą w Prawie Bożym. Bóg powiedział: "Niczego nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i niczego z tego nie ujmiecie, przestrzegając Przykazań Pana, waszego Boga" (Pwt.4:2).

Kościół zastąpił Dekalog własną wersją, przenosząc święcenie sabatu z soboty na niedzielę. Nie była to jedyna zmiana w Prawie Bożym. Kościół rzymski usunął także przykazanie II, zaś X rozdzielił na dwie części, tak aby wciąż zgadzała się liczba przykazań, od której bierze się słowo dekalog ("dziesięć słów"). Zabieg ten wypełnił proroctwo Daniela o odstępczym Małym Rogu, który próbował będzie zmienić czasy i Prawo (Dn.7:25). Czy Pan Jezus wsparłby zmiany dokonane przez Rzym w Prawie Bożym? Wiemy, że zganił duchownych, którzy w Jego czasach dokonali takiej zmiany:

"Ze względu na waszą tradycję znieśliście przykazanie Boże. Obłudnicy, dobrze o was powiedział prorok Izajasz: Ten lud czci Mnie wargami, lecz sercem swym daleko jest ode Mnie. Ale czci Mnie na próżno, ucząc zasad podanych przez ludzi." (Mt.15:6-9).

Tradycja, która nie kłóci się ze Słowem Bożym i niesie pozytywne wartości jest godna podtrzymania (2Tes.2:15; 3:6). Inaczej, lepiej ją porzucić, nawet gdy ma wsparcie największych duchowych autorytetów. Prawda pozostanie prawdą nawet bez wielkich nazwisk; kłamstwo będzie kłamstwem, choćby miało za sobą cały świat. Jezus powiedział:

"Ktokolwiek zniósłby jedno z tych przykazań, choćby najmniejszych i uczyłby tak ludzi, ten będzie najmniejszy w królestwie niebieskim. A kto je wypełnia i uczy wypełniać, ten będzie wielki w królestwie niebieskim." (Mt.5:18-20).

Mój przyjaciel przeczytał kiedyś ten tekst duchownemu katolickiemu, który przyznał, że naucza zmienionego Prawa. Przyznał też, że może dlatego "będzie najmniejszy w królestwie niebieskim", ale wciąż w nim będzie! Człowiek ten może się rozczarować, gdyż powyższy zwrot jest idiomem i faktycznie oznacza, że tak czyniących w królestwie Bożym nie będzie. Katolicki komentarz do Ewangelii wg Mateusza tak wyjaśnia tę kwestię:

"Najmniejszy... wielki w królestwie niebieskim - są to zwroty pochodzenia judaistycznego, które wyrażają wykluczenie lub przynależność do królestwa Bożego, a nie oznaczają najniższej lub najwyższej pozycji hierarchicznej w królestwie Bożym."⁽²⁴⁾

W królestwie Bożym nie będzie miejsca dla osób, które odrzucają Prawo Boże lub świadomie uczą jego zmienionej wersji. Takie postawy motywuje rebelia lub obojętność, zamiast miłości i posłuszeństwa. Jezus zapowiedział: "A jeśliby ktoś odjął co ze słów księgi tego proroctwa, to Bóg odejmie jego udział w drzewie życia i w Mieście Świętym" (Ap.22:18-19).

W czasach Jezusa wielu duchownych wierzyło, że Jezus jest Mesjaszem. Nikodem, członek Sanhedrynu, gdy przyszedł do Niego pod osłoną nocy i wyznał: "Wiemy, że przyszedłeś od Boga jako nauczyciel" (J.3:2). Mimo to większość z nich odrzuciła Go. Oto dlaczego: "Wielu członków Rady uwierzyło w Niego, ale gwoli faryzeuszów nie wyznawali swej wiary, żeby nie zostali wyłączeni z synagogi;umiłowali bowiem bardziej chwałę ludzką niż chwałę Bożą" (J.12:42).

Rumuński policjant Constantin Dutu ledwie przeżył straszny wypadek samochodowy. Kiedy odzyskał świadomość w szpitalu, okazało się, że stracił prawe oko, a lewe zostało poważnie osłabione. Zmagając się z depresją poprosił żonę, aby przyniosła mu z domu Biblię, którą wiele lat wcześniej podarował mu znajomy ksiądz. Nigdy dotąd jej nie otworzył.

Teraz, ledwie widząc na lewe oko mógł czytać jedynie to, co wydało mu się najważniejsze - teksty biblijne zaznaczone przez księdza. Te podkreślone wersety zwróciły jego uwagę na przykazania Boże. Idąc od jednego podkreślonego tekstu do drugiego odkrył, że prawdziwym sabatem jest sobota, a nie niedziela. Nieżyjącemu już księdzu pragnął zadać takie pytanie: "Jeśli to wiedziałeś, czemu nikomu o tym nie powiedziałeś?"

Constantin wziął udział w spotkaniach prowadzonych za pośrednictwem telewizji satelitarnej przez Marka Finleya. W tym czasie Bóg dał mu siłę, aby przezwyciężyć nałóg palenia i odsunąć alkohol. Związując się przymierzem z Jezusem policjant Dutu powiedział: "Dotąd moja praca polegała na egzekwowaniu prawa. Teraz jestem bardziej zainteresowany w zachowywaniu Prawa Bożego".⁽²⁵⁾

Codziennie ponad 2000 osób na świecie przyjmuje sabat jako święty dzień, wchodząc w poczet członków kościoła Adwentystów Dnia Siódmego. Niezależnie od tego w ostatnich latach ponad 300 innych grup i kościołów chrześcijańskich przyjęło biblijny sabat.⁽²⁶⁾

Coraz więcej osób w tym zabieganym świecie widzi potrzebę dnia, w którym sprawy codziennego życia schodzą z pierwszego planu. Sabat wzywa nas do odnowy sił fizycznych i duchowych przez społeczność z Bogiem, wierzącymi oraz pięknem przyrody. W ten sposób można już na tej ziemi zakosztować tego, co Bóg przygotował dla zbawionych w przyszłym królestwie.

Święcenie sabatu wyraża wiarę w stwórczą moc Boga, zwraca uwagę ku nadchodzącemu królestwu Bożemu i akcentuje potrzebę oddania czci Stwórcy. George Elliott słusznie zauważył:

"Sabat zwraca się przeciwko ateizmowi, który przeczy istnieniu osobowego Boga; przeciwko materializmowi, który zaprzecza, że widzialny świat ma korzenie w niewidzialnym; przeciwko sekularyzmowi, który zaprzecza potrzebie nabożeństwa."⁽²⁷⁾

Przestrzeganie przykazań Bożych nie zbawi nikogo. Zbawienie nie było celem przykazań. Z tego, że grzech jest przestępstwem Prawa (1J.3:4) wynika, że Prawo Boże było zanim pojawił się grzech. Z grzechów może nas zbawić tylko sprawiedliwość Chrystusa (Tyt.3:5). Ignorowanie przykazań Bożych jest jednak owocem ducha rebelii, który rodzi grzech i śmierć (Jk.1:15):

"A z tego wiemy, że Go znamy, jeśli przykazania Jego zachowujemy. Kto mówi: Znam Go, a przykazań Jego nie zachowuje, kłamcą jest i prawdy w nim nie ma. Lecz kto zachowuje Słowo Jego, w tym prawdziwie dopełniła się miłość Boża. Po tym poznajemy, że w Nim jesteśmy. Kto mówi, że w Nim mieszka, powinien sam tak postępować, jak On postępował." (1J.2:3-6).

Co będzie z tymi, którzy przez całe wieki byli nieświadomi treści IV przykazania? Bóg osądzi każdego według możliwości, jakie miał (Rz.2:11-15). "Komu wiele dano, od tego wiele będzie się żądać, a komu wiele powierzono, od tego więcej będzie się wymagać" (Łk.12:48). Ci, którzy szli ścieżkami Bożymi mając niewiele światła, przyjęliby go więcej, gdyby mogli, a ci, którzy odrzucają lub ignorują wiele światła uczyniliby to samo mając go mniej:

"Kto jest wierny w najmniejszej sprawie i w wielkiej jest wierny, a kto w najmniejszej jest niesprawiedliwy i w wielkiej jest niesprawiedliwy" (Łk.16:10).

PRZYPISY:

1. Albert Edward Waffle, The Lord's Day: Its Universal and Perpetual Obligation, Philadelphia: American Sunday-School Union, 1885, s. 187-188.

2. The International Standard Bible Encyclopedia, red. Geoffrey W. Bromiley, s.v. "Feasts", Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, t. 2, s. 296.

3. Euzebiusz, Ecclesiastical History, 5: 24; London: Samuel Bagster and Sons, 1842, s. 236-239.

4. Zob. The Sabbath in Scripture and History, red. Strand, Kenneth A, Washington, D.C.: Review and Herald, 1982, s. 137.

5. Charles J. Hefele, A History of the Councils of the Church, Edinburgh: T and T Clark, 1876, t. 2, s. 316; cyt. w: ibid. s. 329.

6. Atanazy Wielki, Homilia de Semente, 28:144.19 (tłumaczenie własne) w: Patrologia Graeca, Cedar Hill: Silver Mountain Software, 1994.

7. Barnaba z Aleksandrii, i Justyn Męczennik z Rzymu byli pierwszymi, którzy już w II wieku odrzucili święcenie sabatu; zob.: List Barnaby, rozdz. 15 w: Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Grand Rapids: Eerdmans, 1976, t. 1, s. 146-147; Dialog z Żydem Tryfonem, rozdz. 12, 18-23; 43 w : Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, t. 1, s. 200-216.

8. Sokrates Scholastyk, History of the Church, księga 5:22, w: Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, t. 2, s. 130-134; polskie tłum.: Historia Kościoła, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, s. 430.

9. Franz Cumont, The Mysteries of Mithra, tłum. Thomas J. McCormack, New York: Dover Publications, 1956, s. 191.

10. Arthur E. Weigall, The Paganism in our Christianity, New York: Putnam's Sons, 1928, s. 145.

11. Sozomen, History of the Church, 7: 19, w: Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, t. 2, s. 390.

12. Kodeks Justyniana, III, 12:3; cyt. w: Philip Schaff, History of the Christian Church, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1910, t. 3, s. 380, przypis 1.

13. Aleksander Krawczuk, Konstantyn Wielki, Warszawa: 1970, s. 190.

14. Giovanni Domenico Mansi, red., Sacrorum Conciliorum, v. 9:19, cyt. w: John Andrews, Luis R. Conradi, History of the Sabbath and the First Day of the Week, Battle Creek, Michigan: Steam Press, 1873, s. 372.

15. W. T. Skene, Adamnan's Life of Columba, 1874, s. 96; Celtic Scotland, Edinburgh: David Douglas, 1886, t. 2, s. 350; cyt. w: Last Generation, special issue, 11, nr. 2 (2000): 29.

16. Lewis, Seventh Day Baptists in Europe and America, t. 1, s. 29; cyt. w: Last Generation, special issue, 11, nr. 2 (2000): 29..

17. Catholic Providential Council at Bergen, 1435 r., Dip. Norveg., 7, s. 397; cyt. w: Last Generation, special issue, 11, nr. 2 (2000): 29.

18. Na tych terenach z niemałym powodzeniem nauczali o sabacie w XVI wieku dwaj byli księża katoliccy Oswalt Glait i Andreas Fisher (obaj byli anabaptystami).

19. Gerhard F. Hasel, "Sabbatarian Anabaptists" w: Andrews University Seminary Studies, 5, (1967): 106-115; 6, (1968): 19-21.

20. Ks. W. Zaleski, Nauka Boża, Poznań: Księgarnia Świętego Wojciecha, 1960, s. 204.

21. Johann Eck, Enchiridion Locorum Communium... Adversus Lutheranos, Venice: Ioan. Antonius & Fratres de Sabio, 1533, 4v. 42v; cyt. w: SDA Bible Students' Source Book, Washington D.C.: Review and Herald, 1962, s. 888.

22. Tym samym argumentem posłużył się także arcybiskup Gaspare de Posso, podczas soboru trydenckiego 18 stycznia 1562 roku, próbując wykazać, że tradycja jest równie natchniona jak Pismo Święte, a tym samym podważyć fundament Reformacji - wiarę, że Słowo Boże posiada wystarczający i ostateczny autorytet w sprawach wiary (cyt. w: LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers, t. 2, Washington, D.C.: Review and Herald, 1948, s. 477-478).

23. The Clifton Tracts, New York: P. J. Kenedy, Excelsior Catholic Publishing House, b.d., część 4, s. 15; cyt. w: Mark Finley, The Almost Forgotten Day, Siloam Springs, Arkansas, 1988, s. 102.

24. Pismo Święte Nowego Testamentu, t. III, Ewangelia według św. Mateusza, KUL, red. ks. Eugeniusz Dąbrowski, ks. Feliks Gryglewicz, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979, s. 132.

25. Channels, wiosna/lato (1997): 9.

26. Samuele Bacchiocchi, Sabbath Under Cossfire, Berrien Springs, Michigan: Biblical Perspectives, 1998, s. 269.

27. George Elliot, The Abiding Sabbath, New York, 1884, s. 17-18; cyt. w: Samuele Bacchiocchi, Sabbath Under Cossfire, Berrien Springs, Michigan: Biblical Perspectives, 1998, s. 287.

Adres serwisu:
http://www.eliasz.pl

Chrzescijanski Serwis Promocyjny

Ostatnie zmiany: 31.12.2000 r.

[początek]