Juliusz St. Synowiec, Dziesięć Przykazań : Wj 20, 1-17, Pwt 5, 6-20, Kraków: Wydawnictwo OO. Franciszkanów "Bratni Zew" 1999, ss. 216, rys., mapy.

Dziesięć Przykazań : Wj 20, 1-17, Pwt 5, 6-20 to kolejna książkowa pozycja w dorobku dr. Juliusza Stanisława Synowca OFMConv, teologa i biblisty związanego z Wyższym Seminarium Duchownym OO. Franciszkanów w Krakowie. Jego wcześniejsze pozycje dotyczyły pism Starego Testamentu. O Pięcioksięgu traktują m.in. następujące tytuły: Na początku: wybrane zagadnienia Pięcioksięgu (Warszawa 1987); Patriarchowie Izraela i ich religia (Kraków 1995), Na początku: pradzieje biblijne: Rdz 1,1-11,9 (wyd. 2, popr. i rozszerzone, Kraków 1996), Mojżesz i jego religia (Kraków 1996). Autor ogłosił także drukiem kilkadziesiąt artykułów z zakresu biblistyki.

Niniejsza pozycja stanowi analizę przepisów "Dekalogu etycznego" czyli "Dziesięciu przykazań", które zachowały się w Pięcioksięgu w dwóch wersjach (Wj 20,1-17, Pwt 5,6-20), różniących się między sobą szczegółami. Przepisy te stanowią, zgodnie ze słowami autora, zwięzły zbiór nakazów i zakazów religijno-moralnych, które zasługują na uwagę nie tylko ze względu na swą rolę w religii starego przymierza, ale także dlatego, że obowiązują również wszystkich chrześcijan (por. s. 8). Autor nie zamierzał jednak utrzymać równowagi w ukazaniu roli dekalogu, jaką pełni(ł) w religii Izraela i w chrześcijaństwie, lecz wyraźnie swym badaniom nadał chrześcijańską (katolicką) perspektywę, próbując także w tym duchu od czasu do czasu wyniki swych ustaleń odnosić do współczesnych problemów etycznych.

Książka podzielona jest na piętnaście rozdziałów ujętych w trzy części. Na część pierwszą, zatytułowaną "Wiadomości ogólne" (ss. 11-49), składają się cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale "Charakterystyka literacka" (ss. 11-16), obok katechizmowej wersji dekalogu, zostały podane obok siebie, celem łatwiejszego uchwycenia występujących różnic, jego obydwie wersje biblijne. Autor podaje również wstępne informacje dotyczące pochodzenia i czasu powstania omawianych tekstów, aby szerzej zająć się nimi w rozdziale drugim "Pochodzenie Dekalogu" (ss. 16-40). W rozdziale tym przedstawione zostały spostrzeżenia dotyczące kształtowania się obecnego układu tekstu, w który zostały wkomponowane przepisy dziesięciu przykazań, jak również hipotezy co do ich autorstwa. Trzeci rozdział "Dekalog w życiu Izraela" (ss. 40-48) mówi o znaczeniu przykazań i roli jaką odegrały w społeczeństwie starożytnego Izraela. Wspomniana została również uwaga jaką poświęcili im w swych pismach mędrcy i prorocy Starego Testamentu. W czwartym, a zarazem ostatnim rozdziale pierwszej części, zatytułowanym "Podziały Dekalogu" (ss. 48-49), autor krótko scharakteryzował trzy tradycyjnie używane przez różne religie i denominacje podziały dekalogu na poszczególne przykazania oraz dokonał wyboru jednego z nich dla potrzeb dalszego omówienia tematu. Wskazał także na często wspominany podział dziesięciu przykazań na dwie grupy (odpowiadające dwom tablicom, na których zostały one spisane): pierwsza, obejmująca obowiązki względem Boga i druga, mówiąca o obowiązkach względem bliźnich.

Dalsza kompozycja książki jest logiczną konsekwencją przyjętego podziału dekalogu. Część druga "Pierwsza Tablica Dekalogu" (ss. 51-112) dzieli się na pięć rozdziałów. Pierwszy rozdział "Wstęp" (ss. 51-59) jest wprowadzeniem do dekalogu. Kolejne cztery rozdziały omawiają: "Pierwsze przykazanie" (ss. 60-71) o zakazie oddawania czci innym Bogom, oprócz Jahwe, "Drugie przykazanie" (ss. 71-87) o zakazie sporządzania rzeźb i innych podobizn dla celów kultowych, "Trzecie przykazanie" (ss. 87-90) mówiące o czci należnej Bożemu imieniu, wreszcie "Czwarte przykazanie" (ss. 91-112) nakazujące obchodzić szabat. Trzecia część: "Druga Tablica Dekalogu" (ss. 113-187) dzieli się na sześć rozdziałów, analizujących kolejno: "Piąte przykazanie" (ss. 113-129) o szacunku należącym się rodzicom, "Szóste przykazanie" (ss. 129-148) dotyczące zabijania, "Siódme przykazanie" (ss. 148-160) zabraniające cudzołóstwa, "Ósme przykazanie" (ss. 161-167) zakazujące kradzieży, "Dziewiąte przykazanie" (ss. 168-175) mówiące o kłamliwym świadku i "Dziesiąte przykazanie" (ss. 175-187) szeroko traktujące o pożądliwości. W "Zakończeniu" (ss. 189-195) autor zasygnalizował nowotestamentowe nawiązania do dekalogu w nauce Chrystusa i apostołów. Wykaz skrótów i przydatny indeks analityczny zamykają pozycję.

Nie ustosunkowując się do wszystkich zagadnień poruszanych przez autora, co byłoby wszak niemożliwe, należy zwrócić uwagę na kilka kwestii, godnych podkreślenia lub w których możliwe jest polemizowanie ze stanowiskiem przedstawionym w omawianej pozycji.

Nawiązując do podniesionej przez autora kwestii rozbieżności w przekazach o spisaniu treści dekalogu (s. 24-26), zajęte przez niego stanowisko wskazuje, że skłaniałby się do przyjęcia najbardziej zachowawczej hipotezy przypisującej autorstwo dekalogu Mojżeszowi. Inni, nawet katoliccy egzegeci są dzisiaj zdania, że dziesięć przykazań, z wyjątkiem trzech pierwszych (według podziału katechizmowego, a czterech pierwszych zgodnie z podziałem przyjętym w omawianej pracy), stanowiły pierwotnie pewnego rodzaju mądrość plemienną, zanim połączono je i nadano im obecną formę. Krążyły one zapewne w różnych seriach przykazań, przekazywanych z pokolenia na pokolenie (por. Międzynarodowy komentarz do Pisma świętego : komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, Warszawa 2000, s. 345). Broniąc swego poglądu, autor przytacza m.in. przykłady wcześniejszego i współczesnego Mojżeszowi piśmiennictwa egipskiego oraz tekstów przymierzy chetyckich z XIV i XIII w. pne.

Na s. 53 autor bezkrytycznie podaje fakt pochodzenia Kenitów, ludu kilkakrotnie wzmiankowanego w Biblii, od Kaina, co wcale nie wydaje się takie jednoznaczne i zapewne warto było poświęcić kilka zdań dla wyjaśnienia tego poglądu, choćby w przypisie.

Istotnie ciekawą jest ocena religii Mojżesza pod kątem, czy był to już monoteizm, czy też była to monolatria (ss. 62nn). Autor zajmował się już tym problemem w jednej ze swych poprzednich prac Mojżesz i jego religia (Kraków 1996), poświęcając temu zagadnieniu osobny rozdział. Kwestia interpretacji pierwszego przykazania pod kątem wspomnienia innych bogów wydaje się być otwartą i godną analizy. Można się zastanowić, czy takie wyrażenie de facto pociąga za sobą uznanie istnienia tych bóstw w sferze absolutu, czy też nawiązuje do ich istnienia wyłącznie w świadomości ludów oddających im cześć i wznoszących ich podobizny czy świątynie.

Teza o zdezaktualizowaniu się z biegiem czasu zakazu sporządzania podobizn Boga, lub innych istot niebieskich (s. 83), wyrażonego w drugim przykazaniu, wydaje się zbyt daleko idącą w kontekście przeprowadzonej przez autora analizy. Ponieważ jednak autor uczynił z niej krótką wzmiankę, powracając następnie do głównego toku rozważań, nie będzie ona przedmiotem interpretacji recenzenta, należy wszakże zaakcentować, że jest na tyle ciekawa, aby zająć się nią chociaż w osobnym artykule.

Począwszy od s. 84 autor zastanawia się nad odbiciem zasady odpowiedzialności zbiorowej za czyny człowieka w drugim przykazaniu dekalogu. W świetle przytaczanych w dalszej części pracy fragmentów, słuszniejszy wydaje się pogląd, że tekst Wj 20,5n i Pwt 5,9n nie stanowi wyrazu odpowiedzialności zbiorowej, w myśl której za przestępstwo jednego z przedstawicieli wspólnoty, czy to rodziny, czy też osób zamieszkujących określony obszar, karani byli wszyscy członkowie tej wspólnoty. W rozważanym tekście można się bowiem raczej dopatrzyć wskazania na konsekwencje konkretnych czynów, które dotknąć mogą nie tylko jednostki popełniającej je, ale też osoby im najbliższe, znajdujące się pod ich wpływem.

W omówieniu czwartego przykazania traktującego o obowiązku uczczenia dnia szabatu, należy zwrócić uwagę na uczyniony przez autora akcent, iż przepis ten w swej treści zawiera faktycznie dwa nakazy, z jednej strony zobowiązuje do pamiętania o dniu szabatu (zachowywania go), z drugiej natomiast zawiera nakaz pracy przez sześć dni, o czym dość często zapomina się w rozważaniach na ten temat (s. 91).

Godnym odnotowania jest również zaznaczony przez autora fakt traktowania przez dekalog każdego człowieka jako istoty ludzkiej godnej szacunku i ochrony przez prawo niezależnie od pozycji społecznej czy narodowości (s. 99). Dość szeroko potraktowana została w tym miejscu kwestia niewolnictwa, która wszakże ma tylko pośredni związek z przepisami będącymi przedmiotem omawianej pracy.

Na s. 111 autor dopuszcza się pewnej niekonsekwencji w swych rozważaniach podając wniosek, że instytucja szabatu uległa przedawnieniu, wywiedziony z faktu milczenia Chrystusa w sprawie czy Jego wyznawcy mają tę instytucję zachować. W "Przedmowie" została przecież wysunięta teza, że "...obowiązuje on (dekalog) również wszystkich chrześcijan" (s. 8). Natomiast w "Zakończeniu" pisząc o prawie ogłoszonym przez Mojżesza, autor podkreśla, że Chrystus "ogłosił nowemu ludowi bożemu Prawo, które nie znosi starego Prawa, ale je udoskonala". Jest to kolejny problem z bogatej treści dekalogu, któremu można poświęcić osobną monografię.

Nawiązując do wspomnianej wcześniej kwestii niewolnictwa, należy również zauważyć rozważania dotyczące pozycji kobiety (ss. 116n). Okazuje się bowiem, że błędnym byłoby jednostronne twierdzenie przypisujące tekstom Pięcioksięgu wyłącznie charakter patriarchalny, spychający kobietę w cień mężczyzny, czy wręcz traktujący ją jako istotę niższą.

Interesującym rozważaniem jest również zagadnienie podejścia Izraelitów do kwestii życia pozagrobowego wspomniane w kontekście piątego przykazania (ss. 124n). Stanowi ono kolejną szeroką dygresję autora.

Przykazanie szóste może spotkać się ze szczególnym zainteresowaniem pod kątem dopuszczalności odbierania człowiekowi życia w majestacie prawa. Dyskusje na ten temat nasiliły się w naszym kraju w związku z reformą prawa karnego i zniesieniem kary śmierci. Teraz również powracają w wyniku częstego podnoszenia przez różne grupy społeczne postulatów dotyczących przywrócenia tej kary (s. 137).

Wspomniane przez autora prawo cheremu (s. 139), spotkało się z jego zdecydowanym potępieniem. Jednak należałoby dokładnie się przyjrzeć podanym przykładom zobowiązania Izraelitów do zupełnego zniszczenia na wojnie miast i wymordowania ich mieszkańców, aby móc jednoznacznie określić, czy faktycznie Izraelici stosowali się w omawianym okresie do prawa cheremu w jego "czystej", barbarzyńskiej postaci. Sygnalizując temat można wspomnieć podanie o zdobyciu Jerycha i ocaleniu rodziny Rachab.

Ciekawym i zapewne dyskusyjnym stanowiskiem jest pogląd autora odnośnie dziewiątego przykazania: "ściśle biorąc przykazanie to nie zakazuje wszelkiego kłamstwa, ale odrzuca kłamstwo szczególnie szkodliwe...". W uzasadnieniu powyższego stwierdzenia przytoczone zostały pewne podania opisane w Starym Testamencie. Jednakże zamieszczone w dalszej części pracy przykłady rozważań pisarzy starotestamentowych wskazują, że raczej zgodnie krytykowali oni wszelkie kłamstwo.

W tekście występują drobne niekonsekwencje dotyczące numeracji przykazań, zdarza się autorowi mylić kolejność według przyjętego dla niniejszej pracy podziału z podziałem katechizmowym (por. s. 88 i 167).

W pracy przytoczona została bogata, choć nie zawsze najnowsza, literatura, zarówno obcojęzyczna, jak i polska, jednakże umiejscowienie jej w samych przypisach jest pewnym utrudnieniem dla czytelnika. Zapewne z korzyścią dla oceny tej pozycji byłoby umieszczenie osobnej bibliografii na końcu książki.

Sposób ujęcia tematu sprawia, że czytając pracę Juliusza Synowca, zapoznajemy się z jednej strony z pogłębioną katolicką egzegezą dekalogu, z drugiej zaś z nieco odstającą od przeważającego obecnie stanowiska nauki, jego krytyką literacką i historyczną. Brzmiący interkonfesyjnie tytuł książki dawał nadzieję szerszego spojrzenia interkulturowego i interreligijnego na problematykę związaną z dekalogiem, które miałoby na uwadze nie tylko katolickich studentów teologii i księży, lecz także ludzi niewierzących, choć trzeba oddać to autorowi, że rzetelnie odnotował inne (niekatolickie) kierunki interpretacyjne analizowanych tekstów biblijnych (najmniej chyba uwagi poświęca egzegezie judaistycznej), nie wdając się w polemikę z towarzyszącą im argumentacją. Nie można też nie wspomnieć o estetycznej szacie edytorskiej książki, dbałości wydawcy, choć oszczędnej, o mapki oraz liczne rysunki ilustrujące życie i obiekty kultu ludów współczesnych starożytnemu Izraelowi.

Daniel K. Skwarek